عمل به آن‌ها نه‌تنها آسان نيست، كه در بسيارى از موارد مستلزم درافتادن با نفس و خواهش‌ها و تمايلات نفسانى است كه كارى بس مشكل است؟ مگر نه اين است كه اگر چيزى مطابق فطرت سليم انسانى باشد پذيرفتن و عمل كردن به آن ‌در صورتى كه نياز به عمل داشته باشد‌ـ مى‌بايد امرى آسان و سهل المؤونه باشد؟

در پاسخ اين سؤال بايد بگوييم، درست است كه گرايش عرفانى در انسان گرايشى فطرى است؛ ولى وجود دو ويژگى در آن باعث مى‌شود شكوفا شدن و ارضاى آن با دشوارى‌هايى روبرو باشد.

ويژگى اول مربوط به ارزش والاى اين گرايش و متعلَّق آن است. توضيح اين‌كه: هر چيزى در اين عالم كمياب‌تر و با ارزش‌تر باشد دست‌رسى به آن نيز مشكل‌تر خواهد بود. به دست آوردن چيزهاى ارزان و در دست‌رس، چندان مؤونه‌اى ندارد و انسان با كوچك‌ترين تلاشى مى‌تواند آن را در اختيار داشته باشد. اما هر چه گوهرى كمياب‌تر باشد، خود اين كميابى ارزش و قيمت آن را بالا مى‌برد، و هرچه ارزش چيزى بالاتر رود به همان نسبت، دست‌يابى به آن، مؤونه بيشترى مى‌طلبد. اين قاعده عموميت دارد و فطرى بودن يا نبودن يك امر تأثيرى در آن ندارد. از اين رو گرچه گرايش عرفانى گرايشى فطرى است؛ ولى نظر به كميابى و ارزش بسيار والاى متعلَّق آن، يعنى معرفت حضورى خداى متعال، شكوفايى و تكامل آن به آسانى ميسّر نخواهد بود. ذكر مثالى مى‌تواند به روشن شدن مطلب كمك كند:

براى مثال، ميل به غذا در انسان، ميل و غريزه‌اى فطرى است. اما انسان هم مى‌تواند با مقدارى نان خالى سد جوع كند، و هم مى‌تواند در پى تهيه كباب از گوشت شكار و پرنده‌اى كمياب برآيد و با آن، گرسنگى خود را برطرف نمايد. آيا رنج و زحمتى كه در اين دو حالت بايد متحمل گرديد يكسان است؟ بديهى است كه هرچه انسان طالب غذاى لذيذترى باشد، بايد تلاش بيشترى به خرج دهد و بهاى بيشترى بپردازد، و اين امر منافاتى با فطرى بودن غريزه گرسنگى ندارد. هم‌چنين ميل به ثروت در انسان فطرى است؛ ولى