حقيقتاً چنين چيزهايى را ببيند يا چنين صداهايى را بشنود. با اين همه بايد توجه داشت كه خود اهل فن مى‌گويند اين مكاشفات، هرچند در حال ذكر، در حال نماز و دعا و در سجده و نظاير آن باشد دو دسته است؛ يك دسته مكاشفات شيطانى و يك دسته مكاشفات رحمانى و ربانى. عامل پديدار شدن مكاشفات گاهى «شيطان» و گاهى «مَلَك» است، و تشخيص اين‌كه يك مكاشفه آيا از مصاديق مكاشفات شيطانى است يا از مكاشفات ربانى، كار هر كسى نيست و گاه به غايت دشوار است. ملاك كلى كه محققين از عرفا در اين زمينه به دست داده‌اند اين است كه مضمون مكاشفه را بايد بر كتاب و سنّت عرضه كرد و با آن‌ها تطبيق داد. اگر مضمون آن با قرآن و سنّت موافق بود ‌يا دست كم، مخالف قرآن و سنّت نبود‌ـ درست است، وگرنه معلوم مى‌شود از مكاشفات شيطانى بوده است. بنابراين بر اساس اين گفته محققان و بزرگان عرفان، معيار و محك براى شناختن مكاشفه صحيح از باطل، قرآن و سنّت است.

عدم ملازمه مكاشفات رحمانى با كامل و بى‌نقص بودن فرد

تا اين‌جا روشن شد كه اولا مكاشفه با مسايلى نظير «تله‌پاتى» احضار روح، تسخير و احضار جن، و كارهايى از قبيل آنچه كه مرتاضان هندى انجام مى‌دهند تفاوت دارد؛ و ثانياً، مكاشفه نيز خود به دو نوع رحمانى و شيطانى تقسيم مى‌شود و از اين رو هر مكاشفه‌اى دليل بر مقام و منزلت شخص نزد خداى متعال و عنايت حق تعالى به او نيست.

اكنون فرض مى‌كنيم مكاشفه‌اى از نوع صحيح و ربانى براى كسى واقع شد؛ يعنى مكاشفه‌اى كه با كتاب و سنّت مخالفتى ندارد. فرد هم اهل رياضت‌هاى باطل و خلاف شرع نيست و اعتقادات و دين و مذهبش نيز درست است و به تكاليف شرعى خود اعم از نماز و روزه و ساير مسايل هم عمل مى‌كند و خلاصه از نظر اين امور مشكلى در كار او وجود ندارد. براى چنين كسى، در حال عبادت يا دعا و سجده و ذكر، مكاشفه‌اى