زحمت فراوانى را بر خود هموار كرد. در مسايل معنوى نيز وضع به همين منوال است و براى نيل به مقامات معنوى بايد خون دل خورد و زحمت كشيد و هر كس طالب مقام‌هاى بالاتر باشد به همان نسبت نيز كارش مشكل‌تر خواهد بود. توحيد افعالى و توحيد صفاتى و توحيد ذاتى عالى‌ترين مقام‌هاى معنوى هستند و براى رسيدن به اين قلل رفيع سال‌ها مراقبت نفس و تلاش طاقت‌فرسا و خستگى‌ناپذير لازم است.

به هر حال باز هم تأكيد مى‌كنيم كه در سير الى الله، خط اصلى حركت عبارت است از «بنده شدن» كه مى‌توان آن را به سه مرحله بنده شدن در افعال، بنده شدن در صفات، و بنده شدن در هستى تقسيم كرد و براى طى هر مرحله نيز بايد كارها و تمرين‌هاى متناسب با آن مرحله صورت پذيرد.

تقوا در پرتو مشارطه، مراقبه و محاسبه

پس از آن‌كه روشن شد روح اصلى و اساسى براى سير و سلوك و طى مراحل عرفان «بندگى» است، اكنون نوبت به طرح اين پرسش مى‌رسد كه چه راهكار (يا راهكارهاى) عملى براى «بنده شدن» وجود دارد؟ براى پاسخ به اين پرسش بايد توجه كنيم كه «عبد» و «بنده» اصطلاحاً به كسى گفته مى‌شود كه تمام اختيارش به دست «مولا» و مطيع او است و بدون اجازه مولا كارى انجام نمى‌دهد. از اين رو بنده خدا شدن هنگامى تحقق مى‌يابد كه انسان كاملا مطيع خداى متعال گردد و برخلاف امر و نهى او گامى بر ندارد. از سوى ديگر نيز عاملى كه انسان را در اين مسير قرار مى‌دهد «تقوا» است.

بدين ترتيب اولين مرحله بندگى در مقام عمل اين است كه انسان متقى شود و «ملكه تقوا» را تحصيل نمايد. تقوا يعنى اين‌كه آدمى همه واجبات الهى را كه متوجه او است، انجام دهد و همه محرّمات را ترك كند. براى موفقيت در تحصيل و تحقق ملكه تقوا نيز امورى وجود دارد كه هر سالكى بايد به آن‌ها توجه كند و شرط تحقق بندگى هستند. اين امور عبارتند از: «مشارطه»، «مراقبه» و «محاسبه».