اصل تدريج و اعتدال در تكامل معنوى

اكنون كه بحث بدين‌جا رسيد مناسب است نكته‌اى را تذكر دهيم، گرچه از بحث فعلى ما خارج است. آن نكته اين است كه اين مطلب به جاى خود درست است كه دل كندن از دنيا و عدم وابستگى به آن بايد تا بدان‌جا باشد كه امور دنيا حتى باعث ترك مستحبات هم نشود؛ اما مسأله تدريج و اعتدال در تكامل معنوى و كسب فضايل اخلاقى و طى مراحل سير و سلوك را نيز نبايد از نظر دور داشت. افرادى كه در ابتداى مراحل خودسازى و سير و سلوك و تهذيب اخلاق هستند، بايد مراقب باشند كه زياد تند نروند و جانب اعتدال را از دست ندهند. اگر انسان در اين زمينه تندروى كند و به نفس زياد فشار بياورد، نفس سركشى مى‌كند؛ مهار را از دست انسان خارج كرده، او را به زمين مى‌زند. يكى از دلايلى هم كه گفته‌اند در اين راه بايد به استاد و راهنما مراجعه كرد همين جهت است. انسان ممكن است با خواندن برخى روايات و كتب و دستورات عرفانى و اخلاقى تحت تأثير قرار بگيرد و، مثلا، بخواهد هر شب تا صبح بيدار بماند، يا بيشتر ساعات شب را به عبادت بپردازد، و از آن طرف، روز به درسش نمى‌رسد، يا سر درس چرت مى‌زند، يا ضعف اعصاب مى‌گيرد و بيمار مى‌شود و خلاصه، هم از دنيا و هم از آخرت باز‌مى‌ماند. اين‌كه لذات دنيايى و مشتهيات نفسانى نبايد حتى موجب ترك مستحب شود يك بحث است، و اين‌كه در مقام عمل چگونه بايد رفتار كرد مطلب ديگرى است. در اين راه بايد از كسانى كه تجربه دارند و گفتار و كردارشان مطابق بيانات اهل‌بيت(عليهم السلام) است كمك گرفت. در هر صورت بايد مراقب بود كه در دام افراط و تفريط نيفتاد.