عقل، عاملى ديگر براى تحكيم روابط اجتماعى

از عوامل طبيعى ايجاد ارتباط كه بگذريم، موارد ديگرى وجود دارد كه آدمى نه از سر عاطفه و احساس، بلكه به حكم عقل و براى تأمين مصالح و منافعى كه در نظر دارد درصدد برقرارى و ايجاد ارتباط با انسان‌هاى ديگر برمى‌آيد. براى مثال، رابطه‌اى كه كارگر و كارفرما، يا استاد و شاگرد و معلم و متعلّم دارند غير از رابطه عاطفى است كه بين دو همسر يا پدر و فرزند وجود دارد. در روابط عاطفى، عقل چندان نقشى ندارد. مثلا در رابطه پدر و فرزند اين‌گونه نيست كه پدر بنشيند و فكر كند براى آن‌كه نسل من منقطع نشود خوب است صاحب فرزند شوم، بلكه تمايل به داشتن فرزند فطرتاً در نهاد او وجود دارد. هم‌چنين پس از آن‌كه صاحب فرزند مى‌شود به طور طبيعى دوست دارد فرزندش را در آغوش بگيرد، به او غذا بدهد و او را تر و خشك كند. انجام اين امور براى پدر فطرتاً و به طور غريزى لذت‌بخش است و اين‌طور نيست كه او بر اساس حكم عقل و محاسبات عقلى آنها را انجام دهد.

اما يك دسته روابط اجتماعى نيز وجود دارد كه انسان بيشتر تحت تأثير حكم عقل و براى تأمين مصالح خود، اعم از مادى و معنوى، به آنها روى مى‌آورد. در برقرارى اين نوع ارتباطات، انسان بيشتر نگاه مى‌كند كه ارتباط با چه افرادى منافع بيشترى برايش حاصل مى‌كند تا با آنها ايجاد ارتباط نمايد. در كسب و كار، هر كاسب و تاجرى به دنبال اين است كه معامله با چه كسى برايش منفعت بيشترى به همراه دارد. انتخاب طرف معامله در اين‌جا بر اساس عامل فطرى و غريزى نيست، بلكه محاسبات عقلى كه بر اساس سود و زيان استوار است عامل اصلى و تعيين‌كننده در