حتى مى‌توان مؤمنى را فرض كرد كه توان خواندن دو ركعت نماز را هم نداشته باشد. چنين شخصى نمازش را بايد در قلبش بخواند. البته اين فرض بعيدى است، اما در زمان‌هاى گذشته كه برده‌دارى وجود داشت و برخى غلامان كاملا زير نظر مولايشان قرار داشتند، چنين حالاتى پيش مى‌آمد.

شرط نجات‌بخش بودن ايمان

اين كه ايمان با چه چيز ثابت مى‌شود و با چه از بين مى‌رود، مسأله‌اى است كه از صدر اسلام مورد بحث و گفتگو بوده است. برخى مى‌گفتند: ممكن است انسان ايمان بياورد و هيچ عملى هم انجام ندهد، همه گناهان را هم مرتكب شود، ولى چون ايمان آورده است به بهشت برود. اين گروه به «مُرجئه» معروفند. در مقابل، برخى معتقد بودند اگر مؤمنى مرتكب گناه كبيره‌اى گردد «كافر» مى‌شود. اين اعتقادى است كه به خوارج نسبت مى‌دهند. آنها مى‌گفتند كه ايمان همان عمل به دستورات و ترك گناهان كبيره است و از اين‌رو، مرتكب كبيره كافر است. به همين دليل، خوارج خون طرفداران اميرالمؤمنين(عليه السلام)را حلال مى‌دانستند و به نواميسشان تجاوز مى‌كردند و آن همه فجايع را مرتكب شدند. حرفشان اين بود كه مى‌گفتند اينها كافر شده‌اند. حتى در مورد شخص حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام) هم چنين اظهار مى‌كردند كه چون ايشان حكميّت را پذيرفته ـ و اين كفر است و شرك ـ پس از اسلام خارج شده است. اين نوعى برداشت انحرافى از ايمان بود.

اما به نظر ائمّه اهل بيت(عليهم السلام)، هيچ كدام از اينها درست نيست. آنان نه نظر مرجئه را قبول داشتند نه نظر خوارج را. چنين نيست كه به صِرف ايمان قلبى، انسان به بهشت برود، گرچه همه عمر گناه كرده باشد: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا يَرَهُ.[1] اين‌طور نيست كه زندگى انسان با يك ايمان لحظه‌اى تمام شود و بعد مجاز باشد هر گناهى را مرتكب شود و در عين حال اصل ايمانش محفوظ باشد. بله، اگر كسى ايمانش را تا آخرين لحظه حيات حفظ كرد، در عالم آخرت، پس از اين‌كه در عرصات قيامت به اندازه گناهانش عذاب شد، اگر لياقت شفاعت را داشت، در بعضى از مراحل، مشمول شفاعت قرار مى‌گيرد و به بهشت مى‌رود.