محاسبه نفس

يكى از موضوعاتى كه در روايات بسيار تأكيد گرديده و علماى اخلاق درباره آن بسيار بحث كرده‌اند، مسأله «محاسبه نفس» است. در اين روايت نيز بر اين مسأله تأكيد شده كه هر كس بايد از خود حساب بكشد و دست كم، در هر شبانه روز، يك بار خود را محاسبه كند. بهترين موقع براى اين كار شب‌ها است كه پيش از خواب، دست كم، چند دقيقه در رفتارمان تأمل كنيم و ببينيم آيا كارهايى كه انجام داده‌ايم درست بوده است يا نه. اگر خطايى انجام داده‌ايم، به آن معترف باشيم و در صدد جبران آن برآييم.

امام صادق(عليه السلام) در اين روايت به ابن جندب مى‌فرمايند:

يا ابنَ جندب، حَقٌّ على كُلِّ مُسْلِم يَعْرِفُنا أنْ يَعرِضَ عَمَلَهُ في كلِّ يوم و لَيْلَة على نَفْسِهِ فَيَكُونُ محاسِبَ نَفْسِهِ، فَاِنْ رَأى حَسَنةً إِسْتَزادَ مِنْها و إنْ رَأى سَيِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ يُخُزى يَومَ القيمةِ؛ اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مى‌شناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد؛ اگر كار خوبى در آنها يافت، بر آن بيفزايد و اگر كار زشتى يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايى نگردد.

عامل وادار سازنده انسان به محاسبه

امام صادق(عليه السلام) در اين روايت، بر اين نكته تأكيد دارند كه هر مسلمانى كه ما را مى‌شناسد و خود را به ما منتسب مى‌كند و مى‌خواهد برنامه زندگيش را از ما بگيرد، بايد كارهاى خود را وارسى كند.

از جمله ويژگى‌هايى كه خداى متعال به روح انسان عطا كرده اين است كه مى‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. اين يكى از مسايلى است كه بسيارى از فيلسوفان جهان در آن متحير مانده‌اند. هر كس معمولا مى‌تواند به ديگران و كارها و رفتارهاى آنان نظر داشته باشد، اما اين‌كه بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ويژگى‌هاى مهم روح آدمى است. كسانى كه درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به خوبى به اين واقعيت پى‌برده‌اند كه انسان موجودى است كه مى‌تواند خود را تشويق كند، تنبيه نمايد، توبيخ كند و... . اين‌كه اين چه خصوصيتى است نياز به بحثى مفصل دارد، اما گذشته از آن، يكى از الطاف خداوند است كه