اسلام، رفتارهاى انسان از نظر ارزشى داراى مراتب و درجات مختلفى است. اين ارزش، گاهى در حد خنثى است و گاهى در حد مثبت، آن هم با درجات متفاوت. مثلا، در مورد رفتار بد ديگران، گاهى اگر انسان مشابه همان كار را نسبت به آنها انجام دهد، از نظر ارزش‌گذارى خنثى و در حد صفر است؛ يعنى نه ارزش منفى دارد و نه ارزش مثبت. اما عمل كسى كه در مقابل رفتار بد ديگران نه تنها مقابله به مثل نمى‌كند، بلكه رفتار بهترى هم نسبت به آنها انجام مى‌دهد، داراى ارزش مثبت است.

در بحث فلسفه اخلاق، عده‌اى اعتقاد دارند كه به طور كلى، يك رفتار يا خوب است و يا بد؛ اگر عملى به شكل خاصى انجام شود خوب است، در غير اين صورت بد. كانت، فيلسوف اخلاقى معروف، در اين‌باره مى‌گويد: كار خوب شرايطى دارد كه در صورت تحقق آنها مى‌توان آن كار را خوب دانست، از جمله اين شرايط اين است كه انسان كار را به دليل اطاعت از حكم عقل يا وجدان انجام دهد نه از روى عواطف و يا انگيزه ديگرى. براساس ديدگاه كانت، عملِ مادرى كه نيمه‌هاى شب از خواب شيرين برمى‌خيزد و از طفلش پرستارى مى‌كند، فاقد ارزش اخلاقى است؛ چرا كه مادر براى ارضاى عاطفه خود دست به اين كار زده است!

اما در دستگاه ارزشى اسلام، ارزش‌هاى مثبت داراى مراتب‌اند؛ يعنى امر آنها بين نفى و اثبات نيست. ممكن است عملى از يك درجه تا بى‌نهايت ارزش داشته باشد. مراتب عبوديت و خلوص، همگى داراى ارزش‌اند، منتها با درجات متفاوت. آن خلوص كاملى كه مد نظر اسلام است، خلوصى است كه حضرت على(عليه السلام)داشتند. آن حضرت مى‌فرمايند: ما عَبَدْتُكَ خَوْفَاً مِنْ نارِكَ و لا طَمَعاً فى جَنَّتِك لكن وَجَدْتُكَ اَهْلا لِلعِبادةِ فَعَبَدْتُكَ.[1]

بنابراين، دستگاه ارزشى اسلام، ارزش‌ها را در شكل «همه يا هيچ» در نظر نمى‌گيرد، بلكه اعمال خوب مراتب و درجات فراوانى دارند. البته ارزش بسيارى از كارها به نيت انسان بستگى دارد؛ هر قدر اخلاص انسان در كارى بيش‌تر باشد، به همان ميزان ارزش آن كار بالاتر است. اخلاص هم تنها با گفتن لفظ «قربةً الى اللّه» به دست نمى‌آيد؛ كار بايد واقعاً و از صميم دل براى خدا باشد.

يك نكته تربيتى: توجه به رابطه معرفت و انگيزش

انسان به يك‌باره نمى‌تواند مراتب بالاى تكامل را كسب كند؛ زيرا اين مهم با تربيت نفس و به