بعيدتر كه در پيدايش يك پديده دخالت دارند، از مقدرات پيدايش اين پديده بحساب مى‌آيد. پس مى‌توان براى تقدير مراتب مترتبه‌اى قائل شد.

3 ـ تقدير قابل تغيير است. چون وقتى مقدمات يك شىء فراهم مى‌شود، اگر مقدّمات بعيد باشد هنوز بايد چند واسطه‌ى ديگر تحقق يابد تا به خود آن پديد برسد و در اين بين ممكن است موانعى پديد آيد، چون اينها هيچكدام علت تامه نيستند. ممكن است مانعى جلوى مقتضى را بگيرد يا چيزى موجب فقد يك شرط شود. و وقتى هم تقدير قريب را در نظر مى‌گيريم با توجه به اينكه هنوز علت تامه تحقق نيافته، ممكن است باز عاملى موجب نقصى در علل شود يا جزء اخير علت تامه تحقق نيابد و نتيجه‌اى كه پيش بينى مى‌شد تحقق پيدا نكند. اين در افعال اختيارى انسان خيلى روشن است، چون جزء اخير در علت تامّه در افعال اختيارى اراده‌ى انسان است، اگر همه شرائط موجود باشد ولى اراده تعلق نگيرد، باز علت تامّه تحقق پيدا نمى‌كند و نتيجه نمى‌دهد. و اصولاً مرحله‌ى تقدير بمعنايى كه عرض شد ناظر به مرحله‌ى علت ناقصه است و هيچگاه نتيجه‌ى تقدير باين معنى نتيجه‌ى يقينى نخواهد بود، يعنى همراه با يك شرط است و آن اينكه: جزء يا اجزاء ديگر ملحق شود.

با توجه به اين نكته معناى بسيارى از روايات كه در باب تغيير تقدير است روشن مى‌شود، از بسيارى روايات استفاده مى‌شود كه بعضى افعال انسان تقديرات را تغيير مى‌دهد مثلا صدقه دادن موجب دفع بلا مى‌شود يعنى بلائى مقدّر بوده و بواسطه‌ى صدقه دفع شده است، يا صله‌ى رحم عمر را طولانى مى‌كند: و از جمله‌ى اين افعال دعا است كه تقديرات را تغيير مى‌دهد. با توضيحى كه داده شد روشن مى‌شود كه چگونه تغيير مى‌كند، معناى تقدير اولى اين بود كه مقتضى و شرائط براى شيىء فراهم است ولى ممكن است مانعى جلوى مقتضى را بگيرد، پس اين عامل جديد موجب تغيير تقدير مى‌شود، حال اين عامل را بعضى جاها ممكن است خود بفهميم و بعضى را ممكن است بوسيله وحى بفهميم. و اين منافاتى با اساس تقدير ندارد.

ممكن است گفته شود اين تغيير تقدير با تقدير علمى منافات دارد، چون وقتى فرض كرديم كه هر پديده‌اى از هر كانالى تحقق يابد قبلا در علم الهى منعكس است، حال اگر فرض شود تقديرى كه در علم الهى است با دعا مثلا تغيير مى‌كند اين باعث تخلّف در علم مى‌شود، لازمه‌اش اين است كه علم اولى جهل باشد.

جواب اين شبهه را از راه دقت در معناى علم فعلى مى‌توان بدست آورد، قبلا گفتيم كه علمى كه براى خدا اثبات مى‌شود يكى در مقام ذات است و يكى در حين تحقق فعل و يكى