مقدمه

چیستی و امکان معانی بطنی قرآن کریم و نوع ارتباط آن با معنای ظاهری آیات، همواره از مباحث تفسیری چالش‌برانگیز بوده است؛ ازآن جاکه بخشی از روایات به بیان معانی بطنی آیات قرآن کریم پرداخته‌اند، اعتبارسنجی این روایات ضروری می‌نماید. بدیهی است مبانی مفسّر در تعریف بطن، نوع رابطه آن با ظاهر و ... در شیوۀ اعتبارسنجی روایات بطون، تاثیرگذار خواهد بود. قرآن‌پژوه فقید، آیت‌الله معرفت پس از سال‌ها تلاش علمی و خدمت به قرآن کریم، دیدگاه‌ ویژه‌ای در مسئله بطن، برگزیده است؛ این نوشتار می کوشد اعتبارسنجی روایات بطون را بر پایه دیدگاه آیت الله معرفت بررسی نماید؛ دیدگاه علامه معرفت درباره بطن از سوی برخی محققان معاصر نقد و تحلیل‌شده است[45]؛ امّا نگاشته‌های پیشین از منظر علوم قرآنی به مسئله بطن نگریسته‌اند و بازتاب این دیدگاه در اعتبارسنجی روایات بطون و ابعاد آن، کمتر موردتوجه قرارگرفته است؛ ازهمین رو ابتدا مسئله بطن از دیدگاه علامه معرفت تبیین و در ادامه، اعتبارسنجی روایات بطون، بر پایه دیدگاه علامه معرفت ترسیم و نمونه‌های آن تحلیل می‌گردد.

1. مسأله بطن از دیدگاه آیت الله معرفت

آیت الله معرفت معتقدند: مفسّران در «تأویل» دو اصطلاح دارند: تأویل در اصطلاح نخست به باب متشابهات اختصاص دارد و به معنای تفسیر متشابهات است به گونه‌ای که عقل و شرع آن را بپذیرند؛ در اصطلاح دیگر، تأویل به معنای آشکارساختن مفهوم عام و فراگیری است که در پس پرده ظاهر مخفی شده است.[46]

علامه معرفت اصطلاح دوم تأویل را همان بطن می ‌داند[47] و در چرایی نام گذاری

[45]. از میان آثار نگاشته شده دراین باره می ‌توان به این موارد اشاره نمود: «بررسی نظریه ی بطون از نگاه آیت الله معرفت»، ابراهیم كلانتری، معرفت قرآنی یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت (ره)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول؛ «بطن و تأویل قرآن»، علوی مهر حسین و دیگران، کتاب نقد، ش 35، 1384ش؛ «طرح و بررسی بطن از دیدگاه آیت الله معرفت»، سعیده غروی، مجله بینات، سال هیجدهم، ش 71.

[46]. ر.ک: التفسیر الأثری الجامع، ج1، ص30.

[47]. این دیدگاه آیت الله معرفت (یکسانی بطن و تأویل) را نباید از ذهن دور نگاه داشت؛ وی بطن را همان تأویل می داند و به حدیث «ظهره تنزیله و بطنه تأویله» نیز استناد می جوید؛ر.ک: «تاویل به روایت معرفت»، خردنامه، ش 32، ص20؛ ازاین رو مراد از واژه تأویل و معنای تأویلی در ادامه نوشتار همان بطن و معنای بطنی است؛ این نکته در گونه ‌شناسی روایات قرآنی و تفسیری و نیز اعتبارسنجی آن ها تاثیرگذار خواهد بود.