قضاعی 5. «شرح لمع» ابن جنّی در نحو 6. «شرح نهج البلاغه» و غیره[1]

خواجه حسن نظام الملک طوسی

خواجه حسن نظام الملک طوسی بن علی بن اسحاق بن عبّاس طوسی، از معروفترین وزرای ایرانی در عهد سلاجقه.

در سال 408ق یا 410ق در «نوغان» طوس متولّد گردید. وی نزد بزرگان دین و علم در عهد خود از جمله ابوالقاسم قشیری، امام موفق نیشابوری، ابوسعید ابوالخیر، حسن بن علی بلخی و دیگران در بلخ، اصفهان، نیشابور و بغداد تحصیل کرد و نظر به عقل و کیاست و حسن تدبیر به مقامات بالایی دست یافت. ابتدا به خدمت حاکم بلخ علی بن شاذان درآمده و سپس به خدمت جغری بیک و پس از مرگ او به خدمت طغرل بیک مشغول شد. آلب ارسلان در سال 455ق او را به وزارت خود برگزید. پس از مرگ آلب ارسلان، فرزندش ملکشاه او را در مقام وزارت ابقا کرد. دوره وزارت خواجه نظام الملک 30 سال طول کشید.

او نسبت به علماء و محدّثین احترام می گذاشت و برای هر یک از آنان بنا به فراخور حال و موقعیّت علمی و اجتماعی آنان جوائز، انعامات و حقوق معین کرد. در شهرهایی چون اصفهان، بغداد، ری، مرو، نیشابور و هرات مدارسی جهت تحصیل فقهاء و محدّثین فرقه شافعی تأسیس نمود که مهمترین آنها مدرسه نظامیه بغداد می باشد. خواجه نظام الملک سرانجام در شب جمعه یازدهم ماه رمضان سال 485ق در مسافرت به بغداد، در قریه ای نزدیک نهاوند به نام «صحنه» به دست یکی از فدائیان اسماعیلی به

[1] امل الآمل، ج2، ص69؛ الفهرست (منتجب الدّین)، ص51؛ ثقات العیون، صص 61 و 62؛ ریاض العلماء، ج1، صص 221 و 222؛ روضات الجنّات، ج2، ص260؛ فوائد الرضویه، صص 104 و 105؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، ص500؛ تاریخ تشیع اصفهان، صص 288 و 289؛ ریحانه الادب، ج5، ص61؛ الذریعه، ج2، ص233 و ج9، ص239 و ج14، ص123؛ آتشکده اردستان، ج2، صص 269 و 270؛ لغت نامه دهخدا، ذیل حسن، ص606.