نفس‌

نفس به معناى جان، روح، روان، همگى شخص و سراپاى انسان و قوّه‌اى است كه بدان جسم زنده است و قوّه مُدركه آمده است‌ [1] و در اصطلاح، نفس، مشترك بين چند معنا است، گاهى مراد از آن جامع قوّه غضب و شهوت در انسان است و گاهى حقيقت انسان است كه همان ذات او است كه با اوصاف و احوال مختلف وصف مى‌شود [2] و در اينجا معناى اصطلاحى، مراد است. در اين مدخل از واژه «نفس» و برخى مشتقّات آن و سياق آيات قرآن استفاده شده است. لازم به يادآورى است كه اقسام نفس هر يك در مدخلهاى مجزّا و مستقلّ مى‌آيد.

اهمّ عناوين: تزكيه نفس، احوال نفس، ظلم به نفس.

آثار نفس‌

1. نفس انسان، منشأ و سرچشمه اعمال وى:

... وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ‌ [3] ...

بقره (2) 284

2. بازتاب حيله‌هاى نفس سردمداران مجرم به خودشان:

وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها لِيَمْكُرُوا فِيها وَ ما يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ.

انعام (6) 123

3. نفس آدمى، توانا در توجيه گناه وى:

فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ‌ ....

مائده (5) 30

4. نفس آدمى و شگفتيهاى آن نشانه‌هايى از خداوند، براى حق‌جويان:

وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.

ذاريات (51) 21

5. نفسهاى رسيده به مقام اطمينان، مورد ستايش و خطاب خداوند:

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.

فجر (89) 27

6. بعضى از نفوس، منشأ بديها و زشتيها:

وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ ....

يوسف (12) 53

7. بعضى از نفوس، اهرمى براى نگهدارى انسانها از گناه و زشتيها:

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ [4].

قيامت (75) 2

نفس‌گزينى آدمى، موجب محروميّت وى از موهبت آرامش روحى:

ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى‌ طائِفَةً مِنْكُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ‌

[1] . لغت نامه، ج 13، ص 20008 و 20009 «نفس»

[2] . احياء علوم الدين، جزء 8، ص 7؛ المحجّة البيضاء، ج 5، ص 6- 7 با تلخيص‌

[3] . وقتى فعلى از كسى صادر شد عقل هر كس از آن فعل كشف مى‌كند كه فلان صفتى كه مناسب با اين فعل است در نفس فاعل وجود دارد، چون اگر اين صفات و ملكات در نفس مستقر نبود، افعال مناسب با آن از جوارح صادر نمى‌شد، پس با صدور اين افعال براى عقل روشن مى‌شود كه منشأ براى اين افعال در نفس فاعل است. (الميزان، ج 2، ص 436)

[4] . نفس اگر به مرحله سكون و آرامش نرسد، ولى شهوات را دفع كند و آن را مورد اعتراض قرار دهد آن را نفس لوامه مى‌گويند. (المحجّةالبيضاء، ج 5، ص 6) از اين رو ملامت شدن نفس، اهرمى براى بازدارى انسان از گناه است‌