2) شدّت آتش برافروخته شده اصحاب اخدود براى سوزاندن مؤمنان:

قتل اصحب الاخدود* النّار ذات الوقود. [1]

بروج (85) 4 و 5

3) ايمان مؤمنان، يگانه انگيزه اصحاب اخدود براى سوزاندن آنان:

قتل اصحب الاخدود* النّار ذات الوقود* اذ هم عليها قعود* و هم على‌ ما يفعلون بالمؤمنين شهود* و ما نقموا منهم الّا ان يؤمنوا باللَّه العزيز الحميد.

بروج (85) 4- 8

اصحاب اخدود و مؤمنان---) همين مدخل، آتش‌افروزى اصحاب اخدود

توبه اصحاب اخدود

4) باز بودن راه توبه براى اصحاب اخدود:

قتل اصحب الاخدود* إنّ الّذين فتنوا المؤمنين والمؤمنت ثمّ لم يتوبوا .... [2]

بروج (85) 4 و 10

5) توبه نكردن اصحاب اخدود از سوزاندن مؤمنان، سبب گرفتارى آنان به عذاب سوزان جهنّم:

قتل اصحب الاخدود* إنّ الّذين فتنوا المؤمنين والمؤمنت ثمّ لم يتوبوا فلهم عذاب جهنّم ولهم عذاب الحريق.

بروج (85) 4 و 10

شكنجه‌گرى اصحاب اخدود

6) شكنجه مؤمنان، از سوى اصحاب اخدود:

قتل اصحب الاخدود* إنّ الّذين‌فتنوا المؤمنين والمؤمنت ثمّ لم يتوبوافلهم عذاب جهنّم ولهم عذاب الحريق. [3]

بروج (85) 4 و 10

قساوت اصحاب اخدود

7) اصحاب اخدود، مردمانى سنگ‌دل و بى‌رحم:

قتل اصحب الاخدود* النّار ذات الوقود* اذ هم عليها قعود* و هم على‌ ما يفعلون بالمؤمنين شهود. [4]

بروج (85) 4- 7

كفر اصحاب اخدود

8) اصحاب اخدود، مردمى بى‌ايمان:

قتل اصحب الاخدود* و ما نقموا منهم إلّاان يؤمنوا باللَّه العزيز الحميد. [5]

بروج (85) 4 و 8

[1] «وقود» به معناى هيزم (مفردات راغب)، و «ذات الوقود» در اين‌جا اشاره به اشتعال بسيار آتش است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)

[2] از اين‌كه عذاب آنان در آخرت بر عدم توبه (ثّم لم‌يتوبوا) مترتّب شده، نشان مى‌دهد كه راه توبه براى آنان باز بوده است.

[3] «فتنوا» افزون بر معناى سوزاندن و اختبار، به معناى عذاب و به سختى افكندن نيز آمده است. (مفردات راغب)

[4] جمله «و هم على ما يفعلون ...» در موضع حال از ضمير «إذ هم عليها قعود» است و تماشا كردن صحنه سوزاندن از سوى اصحاب اخدود، نشان‌دهنده نهايت قساوت و بى‌رحمى آنان است.

[5] چون علّت انحصارى شكنجه كردن و سوزاندن مؤمنان را ايمان آنان ذكر كرده، معلوم مى‌شود كه آنان، مردمى بى‌ايمان، بلكه دشمن ايمان مؤمنان بوده‌اند.