[1] . از آنجا كه در آيه، حشر گروهى از مكذّبان هر امّت يا حشر
مكذّبان هر امّت مطرح شده اين حشر نمىتواند حشر در قيامت كه عامّ است و شامل همه
انسانها مىشود باشد، لذا مفسّران اهلسنّت گفتهاند: حشر مطرح شده در اين آيه،
خاصّ است، بعد از حشر عموم انسانها در قيامت. (روحالمعانى، ج 11، جزء 20، ص 39؛
تفسير التحريروالتنوير، ج 10، جزء 20، ص 39-/ 40) و برخى مفسّران اماميّه آن را
مربوط به رجعت و حشرى قبل از قيامت دانستهاند. (مجمعالبيان، ج 7-/ 8، ص 366-/
367؛ الميزان، ج 15، ص 398)
[2] . بنا بر قولى، مراد از «شهداء» ملائكه محافظاند كه به آنها در
محاسبه و شمارگرى اعمال انسان وكالت داده شده است. (تفسير التحريروالتنوير، ج 11،
جزء 24، ص 57)