هم باشد معنايى است دور از فهم عرف.

و اما پنجم- كه از همه وجوه ديگر بعيدتر است- براى اينكه از مثل ابراهيم خليل (ع) آن هم در اواخر عمرش كه گفتيم اين دعا را در آن موقع كرده است بسيار بعيد است كه يكى از واضحات معارف دينى را ندانسته باشد، و به قول شما به گوشش نخورده باشد، و از در جهل و نادانى اين درخواست را براى مشركين بكند، آن هم بدون اينكه قبلا از خداى تعالى اجازه‌اى بگيرد، چون اگر اجازه گرفته بود خداوند حكم مساله را برايش بيان مى‌كرد، و مى‌فرمود كه چنين چيزى ممكن نيست، و از قرآن كريم هم بعيد است كه چنين جهل و كلام بيهوده‌اى را از كسى نقل بكند و آن را رد ننمايد و حقيقت مطلب را بيان نفرمايد، با اينكه مى‌بينيم وقتى طلب مغفرت ابراهيم جهت پدرش را حكايت مى‌كند بلافاصله براى برائت ساحت مقدس او مى‌فرمايد:( وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ‌)[1]( ).

و اما ششم كه معصيت را به پايين‌تر از شرك تقييد مى‌كرد، هيچ دليلى بر اين تقييد ندارد، مگر آنكه بخواهد حرف ما را بگويد.

اين بود خلاصه آن وجوهى كه مفسرين در ذيل اين دو آيه مورد بحث ذكر كرده‌اند، و همه اشتباهات ايشان ناشى از اين جهت است كه در تحقيق معناى در خواست مصونيت از شرك و نيز متفرع نمودن جمله فمن تبعنى ... بر آن اهمال ورزيده‌اند.

(رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ ...).

كلمه‌(مِنْ ذُرِّيَّتِي) جانشين مفعول اسكنت است، و من در آن، تبعيض را مى‌رساند. و منظور ابراهيم (ع) از ذريه‌اش همان اسماعيل و فرزندانى است كه از وى پديد مى‌آيند، نه اسماعيل به تنهايى، براى اينكه دنبالش گفته است:

(رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ)- پروردگارا تا نماز بپاى دارند ، و اگر اسماعيل به تنهايى مقصود بود نمى‌بايست لفظ جمع بكار برد.

و مقصود از(غَيْرِ ذِي زَرْعٍ)، غير ذى مزروع است، آن طور تعبير كرد تا تاكيد را برساند، و در نداشتن روييدنى مبالغه نمايد، چون جمله مذكور بطورى كه گفته‌اند

[1] استغفار ابراهيم براى پدرش جز بعد از آن نبود كه وعده آن را به وى داده بود، ولى وقتى براى او معلوم شد كه او دشمن خداست از او بيزارى جست. سوره توبه، آيه 114.