بلكه بايد قراين و شواهدى از خارج به آن ضميمه شود تا بتواند مدرك گردد قراينى روشن و انكارناپذير.

4- مكاشفات «رحمانى» و «شيطانى»!

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه در برابر كشف و شهود واقعى كه گاه بر اثر ايمان و يقين كامل، و گاه به خاطر رياضّت‌هايى حاصل مى‌شود، كشف و شهودهاى خيالى و پندارى نيز فراوان است كه گاه بر اثر تلقين‌هاى مكرّر و انحراف فكر و ذهن از جاده صواب، و گاه بر اثر القائات شيطان، صحنه‌هايى در نظر انسان مجسم مى‌شود كه هرگز با واقعيت تطبيق نمى‌كند، و چيزى بيش از مشتى خيال و اوهام نيست، و از اين قبيل است كشف و شهودهايى كه بسيار از «صوفيه» ادعا مى‌كنند، مريد ساده لوح در آغاز كار بر اثر تبليغات عده‌اى متعقد مى‌شود كه بايد بوسيله خواب و رؤيا «مرشد» و راهنماى حقيقى را پيدا كرد، و روز به روز اين فكر براى او قوت مى‌گيرد، او هميشه منتظر است در عالم خواب، جمال مرشد را زيارت كند، (غالباً اشخاصى را در نظرش براى اين منصب برگزيده و اگر هم دقيقاً تعيين نكرده باشد حدود و مشخصات او را از جهاتى در نظر مى‌گيرد).

گاه بر اثر رياضّت‌هاى مشقّت بار وانحراف مزاج، تعادل طبيعى فكرى را از دست داده، و قدرت تخيّل در او زياد مى‌شود، ناگهان يك شب در عالم خواب اشخاص را در حدود مقصودش مى‌بيند و اگر هم كاملًا بر آن منطبق نباشد با مقدارى توجيه و تفسير آن را ترميم كرده و به اين وسيله شالوده ارادت او ريخته مى‌شود. ممكن است نظير اين قضيه در عالم بيدارى نيز اتفاق بيفتد، زيرا چشم و گوش اين سالك ساده ذهن به راه دوخته شده، و متوجه عالم غيب است، همواره انتظار دارد درى از آن جهان بر او گشوده شود يا سروشى به گوش او رسد، پيوسته اين معنا را به خود تلقين مى‌كند و در عالم ذهن پرورش‌