نتيجه بحث‌

از مجموع آيات به خوبى نتيجه‌گيرى مى‌شود كه معرفت و شناخت انسان هرچند در حد ذات خود زياد باشد، و علوم و دانش‌هاى بشر روز به روز گسترده‌تر شود، دنيا پر از مدرسه و دانشگاه و كتابخانه و مراكز تحقيقات گردد، باز حجم اين معلومات نسبت به مجهولات قطره‌اى در برابر درياست.

جايى كه انسان خير و شر خود را نمى‌داند، و از سود و زيان خود آگاه نيست، جايى كه جوهر روح خويش را كه از همه چيز به او نزديكتر است هنوز نشناخته، جايى كه از حوادث فردا و لحظه مگر خود بى‌خبر است، چگونه مى‌توان انتظار داشت كه از حوادثى كه در كهكشان‌هاى دور دست و اين عالم گسترده بى‌انتها مى‌گذرد آگاه باشد.

بدون شك اينها به خاطر آن نيست كه انسان از معرفت و شناخت عاجز است، بلكه به خاطر وسعت عالم هستى است، و شايد بسيارى از كسانى كه منكر شناخت شده‌اند اين محدوديت علم بشر و آلودگى بعضى از علومش را با خطاها با اصل مسأله شناخت اشتباه كرده‌اند.

به هر حال قرآن مجيد همان‌گونه كه راه معرفت را به روى همگان باز مى‌شمرد و با تأكيد هرچه بيشتر انسان‌ها را به آن دعوت مى‌كند، علم بشر را محدود مى‌خواند، محدوديتى كه او را وادار به اعتراف به عظمت اين جهان و خداى آن و نياز به پيغمبران و صاحبان وحى مى‌كند.

اين سخن را به جمله پرمحتوايى از دعاى معروف امام حسين عليه السلام در روز عرفه پايان مى‌دهيم، آن‌جا كه عرض مى‌كند: «الهى انا الفقير غناى، فكيف لا اكْونُ فقيراً فى فقرى، الهى انا الجاهِلُ فى عِلمى، فَكْيفَ لا اكونُ جهولًا فى جهلى؛

خداوندا! من در عين بى‌نيازيم سرتا پا فقر و نيازم، پس چگونه در حالت فقر فقير نباشم؟! خداوندا! من در عين علم و دانش جاهلم پس چگونه در جهلم جاهل و نادان نباشم؟!»